Assalomu alaykum, hurmatli ommaviy axborot vositalari vakillari!
Hammangizga ma’lumki, 2020 yildan boshlab Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosatini Inflyatsion targetlash rejimi standartlariga moslashtirish maqsadida amaliy choralar ko‘rib borilmoqda.
Inflyatsion targetlash sharoitida biz asosiy stavkani belgilashda, eng avvalo, inflyatsiya darajasining joriy va kutilayotgan dinamikasi, ichki va tashqi makroiqtisodiy sharoitlardan kelib chiqishimizni avvalgi uchrashuvlarimizda qayd etgan edik.
Ma’ruzaning birinchi qismida mamlakatimizdagi inflyatsiya darajasi va uning xususiyatlari, pul-kredit siyosati ko‘rsatkichlari va sharoitlariga, ikkinchi qismida esa bugungi Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishida qabul qilingan qarorning asoslariga batafsil to‘xtalib o‘tmoqchiman.
I. Inflyatsiya darajasi va unga ta’sir qilgan omillar
Fevral oyi yakunlari bo‘yicha yillik inflyatsiya darajasi 2019 yildagi 15,2 foizdan 13,5 foizgacha pasaydi (yanvar oyida esa14,3 foiz).
Agar joriy yilning o‘tgan ikki oyida kuzatilgan inflyatsiya sur’atini 2019 yilning mos davri bilan solishtiradigan bo‘lsak, bu yerda ham 2 barobar pasayishni ko‘ramiz (2019 yil yanvar-fevral – 3,1 foiz, 2020 yil yanvar-fevral – 1,4 foiz).
Yanvar-fevral oylarida inflyatsiya darajasining pasayishi qator omillarning birgalikdagi ta’siri natijasi, deb izohlash mumkin. Xususan:
· fiskal intizomning oshirilishi;
· iqtisodiyotni kreditlash hajmlarini mo‘tadillashuvi;
· imtiyozli kreditlash tartiblarining o‘zgartirilishi;
· valyuta kursining devalvatsiyasining sekinlashishi;
· 2019 yilda kuzatilgan bir martalik omillar ta’sirining kamayib borishi va boshqalar.
(2019 yildagi yanvar oyidagi QQS bazasining o‘zgarishi, avgust oyidagi energiya resurslari narxlari oshirilishi va valyuta kursining keskin devalvatsiyasi, oktabr oyida non mahsulotlari narxlari oshirilishi).
Meva va sabzavotlar narxlarini mavsumiy o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siri o‘tgan yillarga nisbatan ancha past bo‘ldi.
Non va non mahsulotlari narxining bozor sharoitlariga moslashishi hisobiga ushbu guruh mahsulotlarining umumiy inflyatsiya darajasiga hissasi sezilarni darajada pasaydi.
Shu bilan birga, yanvar-fevral oylarida go‘sht mahsulotlari narxlarining o‘sishi o‘tgan yillarda bo‘lgani kabi inflyatsiyani oshiruvchi asosiy omillardan biri bo‘ldi (o‘sish 2,3 foiz).
Go‘sht mahsulotlariga talab oshib borayotgan sharoitda ichki bozorlarni ushbu mahsulotlar bilan uzluksiz ta’minlash masalasi kompleks yondashuvni talab etadi.
Hukumatimiz tomonidan go‘sht yetkazib berishning tashqi kanallarini yo‘lga qo‘yish, ozuqa bazasini kengaytirish va tarmoqni tizimli rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlari kelgusida ushbu mahsulot narxining barqarorlashtirishga olib keladi.
2020 yildan boshlab Markaziy bank banklararo pul bozorida o‘zining instrumentlari bilan ishtirok eta boshladi. Ya’ni pul-kredit instrumentlarini qo‘llashning amaliy faol fazasiga o‘tildi.
Yil boshidan boshlab Markaziy bank asosiy stavkasi va unga +/-1 nisbatda foiz korridori joriy qilindi.
Yanvar-fevral oylarida jami 3,75 trln. so‘mlik (1,75 trln.so‘m + 2 trln.so‘m) ortiqcha likvidlilik Markaziy banking qisqa muddatli obligatsiyalari va depozitlariga jalb qilindi.
Ushbu obligatsiyalar bank tizimida shakllangan tarkibiy profitsitni tartibga solishda samarali instrument bo‘lishi bilan bir qatorda banklar uchun likvidlik talablarini bajarishda ham daromadli instrument sifatida xizmat qilmoqda.
Boshqacha qilib aytganda, tijorat banklarining vaqtinchalik (qisqa muddatda) bo‘sh turgan pul mablag‘lari endi daromad keltiruvchi aktivga aylanmoqda.
Fevral oyidan boshlab Markaziy bankning boshqa instrumentlari ham amalda ko‘llanila boshlandi.
banklarga likvidlik taqdim etish bo‘yicha:
261 mlrd. so‘mlik SVOP operatsiyalari;
53 mlrd. so‘mlik REPO operatsiyalari o‘tkazildi.
banklardan likvidlik jalb qilish bo‘yicha:
310 mlrd. so‘mlik overnayt depozitlari;
110 mlrd. so‘mlik depozit auksionlari amalga oshirildi.
Pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanishning faollashtirilishi bizning operatsion maqsadimiz, ya’ni pul bozoridagi foiz stavkalarini Markaziy bank asosiy stavkasiga yaqin darajada (yanvar oyida – 15,8%, fevral oyida – 15,2%) shakllanishiga xizmat qilmoqda.
Umumiy kredit qo‘yilmalari o‘sish sur’atlarining pasayishiga qaramay kredit bozorining ayrim segmentlarida turli xil yo‘nalishda ajratilayotgan kreditlar hajmlarining o‘sish sur’atlari kuzatilmoqda. Xususan, xorijiy valyutada kreditlash (o‘sish 3,4 foiz) hamda jismoniy shaxslar uchun milliy valyutada iste’mol va ipoteka kreditlar (o‘sish 5,2 foiz) segmentida o‘sish sur’atlari yuqori darajada saqlanib kolmoqda.
Iste’mol kreditlari bo‘yicha foiz stavkalari nisbatan yuqori bo‘lishiga qaramay, ushbu segmentdagi o‘sish ko‘rsatkichlari turli xil omillar, jumladan, yillar davomida yig‘ilib kelgan talabning yuzaga chiqishi, moliyaviy savodxonlikning zamon talablari darajasida emasligi, o‘tgan yillardagi yuqori inflyatsiya sharoitida shakllangan yuqori inflyatsion kutilmalar bilan izohlanadi.
Albatta, biz bu holatlarni kuzatib boryapmiz. Kelgusida bu holatlar moliyaviy barqarorlik bo‘yicha xatarlarni olib kelmasligi va iqtisodiyotda qarz yukining ortib ketmasligi uchun biz tegishli makroprudensial choralarni amalga oshirib boramiz.
Bu o‘rinda, bir narsaga urg‘u berishimiz lozim. Ajratilayotgan kreditlar hajmida 2019 yildagi miqdorlardan kamayish holatlari kuzatilayotgani yo‘q, aksincha 2020 yilning dastlabki 2 oyida ajratilgan kreditlar hajmi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 20 foizga ko‘pdir.
Asosiy e’tibor, kreditlarni qaytaruvchanligini oshirish va joriy faoliyatni kengroq kreditlashga qaratilmoqda.
Misol uchun: 2020 yilning yanvar-fevral oylarida 18,6 trln. so‘m kreditlar ajratilgan bo‘lsa, iqtisodiyotdagi kreditlar qoldig‘i 5,3 trln. so‘mga oshgan, ya’ni kreditlarning 70 foizi oldin ajratilgan kreditlarning qaytishi hisobiga amalga oshirilgan, taqqoslash uchun 2019 yilning mos davrida 15,6 trln.so‘m kredit ajratilgan holda kreditlar qoldig‘i qariyb 8 trln. so‘mga oshgan (qaytuvchalik darajasi 50 foiz).
II. Bugungi Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishida qabul qilingan qarorning asoslari
Boshqaruv tomonidan bugungi o‘tkazilgan oraliq yig‘ilishda Markaziy bankning asosiy stavkasini 16 foizdarajasida o‘zgarishsiz qoldirish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Sizlar bilan o‘tkazilgan avvalgi matbuot anjimanlarimizda 2020 yilda inflyatsiyaning joriy darajasi va prognozi pasaya boshlasa, Markaziy bank asosiy stavkasini ham pasaytirib borishini ma’lum qilganmiz.
Bugungi boshqaruv yig‘ilishida ham bu haqda turli xil mulohazalar bo‘ldi.
Alohida ta’kidlash lozimki, inflyatsiyani jilovlash borasida Hukumat bilan birgalikda amalga oshirayotgan sa’y-harakatlarimiz makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga erishish mumkinligiga ishonchimizni oshirmoqda.
Xususan, inflyatsiyaga monetar omillar ta’sirini pasaytirish, amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar (qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash va yetkazib berish infrastuzulmasini rivojlanishi) narxlar barqarorligi ta’minlashdagi dastlabki ijobiy natijalari deyish mumkin.
Lekin, bugungi kunda shakllangan vaziyat va tashqi iqtisodiy holatlar asosiy stavkani pasaytirish bo‘yicha qarorimizni biroz ortga surishimizga sabab bo‘ladi.
Asosiy stavkani o‘zgarishsiz saqlab qolinishi quyidagi omillar bilan izohlanadi:
· davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlarning to‘liq erkinlashtirilishining kutilayotganligi;
· dunyoda koronavirusni tarqalishi bilan bog‘liq global iqtisodiy vaziyatning murakkablashib borayotganligi;
· byudjet xarajatlarining mavsumiylik xususiyati.
Muhtaram Prezidentimiz Parlamentga qilgan Murojaatnomalarida davlat tomonidan narxlarni tartibga solish erkin raqobat muhitini yaratishga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligini ta’kidlab, endilikda asosiy e’tiborni narxlarni belgilashga emas, balki korxonalar o‘rtasida sog‘lom raqobatni shakllantirish orqalinarxlarni pasaytirishga qaratish vazifasi belgilab berilgan edi.
Hozirgi kunda oldimizda turgan birinchi masala bu – iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlariga bozor munosabatlarini keng joriy qilish, har bir sohaga raqobatni olib kirishdir.
Shu munosabat bilan joriy yilda Hukumatimiz tomonidan qishloq xo‘jaligi sohasida davlat buyurtmasini bosqichma-bosqich bekor qilish, shuningdek, tartibga solinadigan narxlarni erkinlashtirish jarayonini yakunlash orqali ushbu tarmoqlarda narxlarning shakllanishida bozor mexanizmlariga o‘tish maqsad qilib qo‘yilgan.
Shu o‘rinda savol tug‘iladi, tartibga solinadigan narxlar bosqichma-bosqich oshirib borilsa yaxshi emasmi?
Narxlarni bir martada bozor sharoitlariga moslashtirish bizga nima beradi?
Hurmatli jurnalistlar, shu o‘rinda e’tiboringizni Markaziy bankning bu boradagi xulosalariga qaratmoqchiman.
Biz tartibga solinadigan narxlarni to‘liq erkinlashtirish, ushbu sohalarda narxlar bozor tamoyillariasosida shakllanishi tarafdorimiz. Bu narxlarni oshirishdan keskin farq qiladi.
Misol uchun, mamlakatimizda inflyatsiya darajasini uzoq yillar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, uni shakllantirgan asosiy omillardan biri tartibga solinadigan narxlarni muttasil oshirib kelinishi bo‘lgan.
So‘nggi 15 yillikda energiya resurslari narxlari, kommunal xizmatlar, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovar va xizmatlar tariflari har yili oshirilib kelingan.
(Misol uchun, 2006-2010 yillarda aholi uchun elektr energiyasi narxlari o‘rtacha yiliga 17,4 foizdan, tabiiy gaz – 44 foizdan, 2011-2015 yillarda mos ravishda 16,9 va 25,4 foizdan, 2016-2019 yillarda mos ravishda 15,2 va 16,1 foizdan oshgan).
Agar tartibga solinadigan narxlarni erkinlashtirish jarayoni ortga suriladigan bo‘lsa, ularning kelgusi yillarda ham ma’lum bir darajada oshirib borilishining inflyatsiya darajasiga bosimi saqlanib qoladi.
Bu o‘z navbatida, inflyatsiya darajasining target ko‘rsatkichi ya’ni 2023 yilga kelib uni 5 foizgachapasaytirish vazifasini qiyinlashtiradi.
Albatta, tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi qisqa muddatda inflyatsiya darajasiga ma’lum bir bosim o‘tkazishi mumkin, lekin uzoq muddatli istiqbolda,
· ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish, mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish hajmini oshirish;
· hududlarda elektr va gazga bo‘lgan talabni uzluksiz ta’minlash bo‘yicha muammolarni hal qilish uchun sharoit yaratuvchi omil hisoblanadi.
Aynan davlat tomonidan narxlari tartibga solinadigan sohalarda raqobat muhitini rivojlantirish, bozor mexanizmlarini joriy etish va shaffof faoliyat qoidalarini belgilash makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xususan, inflyatsiyani pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu choralarni amalga oshirilishi, iqtisodiyotning o‘zi target ko‘rsatkichga kelishiga va keyinchalik ham past inflyatsion muhitni shakllanishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bitta holatni alohida ta’kidlashni xohlardim, tartibga solinadigan tariflarning bugungi kunda bozor narxlaridan past darajada bo‘lishi:
bir tomondan, korxonalarning zarar bilan faoliyati natijasida davlat byudjetiga har yillik ko‘shimcha yuklamani hosil qilsa, ikkinchi tomondan, ushbu tarmoqlarda investitsion jarayonlarni sekinlashtiradi va unumdorlikni pasaytiradi.
Shu nuqtai nazardan, joriy yilda narxlarni erkinlashtirish borasida ko‘zda tutilgan o‘zgarishlarni amalga oshirilishi biz uchun kelgusi yillarda inflyatsiyani maqsadli ko‘rsatkichlarigacha pasaytirishga sharoit yaratadi va nomonetar omillar ta’sirini minimal darajagacha qisqartirish imkonini beradi.
Endi bevosita ikkinchi omilga to‘xtaladigan bo‘lsam.
Hammamizga ma’lumki butun dunyoda keng tarqalayotgan “koronavirus” bilan bog‘liq vaziyat jahon iqtisodiyotiga turli darajada ta’sir ko‘rsatishi kutilmoqda.
Xalqaro moliya institutlari xulosalariga ko‘ra, jahon iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishi, tashqi talab va savdo hajmining qisqarishi hamda ushbu vaziyat bilan bog‘liq noaniqliklarning 2020 yilning ikkinchi choragida ham saqlanib qolishi kutilmoqda.
O‘zbekiston tashqi iqtisodiy munosabatlarda ochiq va savdo aloqalari bilan xorijiy mamlakatlar bilan uzviy bog‘langan davlat.
Yuzaga kelgan vaziyatning iqtisodiyotimizga ham ma’lum darajada ta’siri bo‘lishi mumkin. Bu avvalo tashqi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarmizda o‘z aksini topadi.
Xitoy va koronavirus tarqalayotgan boshqa davlatlardan import tovarlari kirib kelishining sekinlashishi, transport aloqalarining kamayishi va inson resurslari harakatining cheklanishi ichki narxlarga ma’lum bir darajada ta’sir qilishi mumkin.
Mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasi Xitoyning ulushi 2019 yil yakunlari bo‘yicha 18,1 foizni yoki 7,6 mlrd. dollarni tashkil etgan. Bunda eksport – 2,9 mlrd. doll. (energiya va neft mahsulotlari 917 mln. doll., tekstil –438 mln. doll, xizmatlar 694 mln. doll.), import – 5,1 mlrd. doll (mashina va jihozlar 3,2 mlrd. doll, kimyo mahsulotlari 768 mln. doll.)
Lekin ta’kidlash joizki, bu ta’sirlar bir martalik qisqa muddatli ahamiyat kasb etadi:
ichki ishlab chiqarish va tadbirkorlarning joriy vaziyatga moslashishi;
tovar va xizmatlar importi geografiyasining o‘zgarishi;
ichki bozorda raqobatni kuchayishi hisobiga ushbu omilning narxlar darajasiga ta’siri minimallashib boradi.
Hurmatli ommaviy axborot vositalari vakillari, oxirgi paytlarda media makonda Markaziy bankning “Inflyatsion targetlash” rejimi doirasida inflyatsiyani pasaytira olish imkoniyatlari, uning iqtisodiy o‘sishga ta’siri to‘g‘risida maqolalar va turli xil fikrlar paydo bo‘lmoqda. Ruxsatlaringiz bilan fursatdan foydalanib, ushbu masalarga oydinlik kiritib o‘tsam.
Xalqaro tajribani kuzatsak, hech bir davlatda inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishdan oldin ideal sharoityaratib olinmagan, aksincha vujudga kelgan sharoit (ya’ni inflyatsiyani boshqa yo‘l bilan sekinlashtirishning imkoni qolmagandan so‘ng) targetlashga o‘tishni taqozo etgan.
Inflyatsion targetlash doirasida Hukumat va Markaziy bankning birgalikdagi harakati nafaqat bir yoki ikki yillik iqtisodiy o‘sishga balki makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash orqali uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishga sharoit yaratadi.
Inflyatsion targetlashda kreditlar cheklanadi, degan fikr noto‘g‘ri, banklar xohlagancha kredit ajratadi, faqat kreditning narxi bozorda belgilanishiga sharoit yaratiladi (yuqorida ham aytib o‘tdik, bu yil ajratilayotgan kreditlar hajmi o‘tgan yildan kam emas). Bu esa o‘z navbatida bugungi bozor sharoitida samarali bo‘lgan loyihalargina moliyalashtirilishi mumkin bo‘ladi.
Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, Markaziy bank tomonidan obligatsiyalarning chiqarilishi – bu banklarning kreditlar berish imkoniyatini cheklab qo‘yilganligini anglatmaydi.
Agar banklar prudensial talablarga, ya’ni likvidlik bo‘yicha talablarga javob bera olsalar, ular bemalol ushbu obligatsiyalarni ikkilamchi bozorga, shu jumladan, Markaziy bankka qayta sotishlari orqali kredit berish uchun likvidlik mablag‘larni tezgina (darhol) shakllantirishlari mumkin.
Bundan tashqari, banklar ushbu qimmatli qog‘ozlarni garovga qo‘yish orqali Markaziy bankning qisqa muddatli kreditlarini jalb qilishlari ham mumkin.
Markaziy bank so‘mning bozor narxi shakllanishiga sharoit yaratadi. Iqtisodiyotda har bir tovarning narxi bo‘lgani kabi milliy valyutaning ham narxi (qadri) bozor sharoitlaridan kelib chiqib belgilangan bo‘lishi kerak.
Bizning barcha sa’y-harakatimiz shunga qaratilgan. 2019 yilning IV choragidan boshlangan va 2020 yilning dastlabki ikki oyida davom etgan kreditlar o‘sish sur’atining sekinlashishi va byudjet xarajatlarining tasdiqlangan parametrlar doirasida bo‘lishi ma’lum bir dastlabki ijobiy natijalarini ko‘rsata boshladi.
Misol uchun:
Joriy yilning fevral oylarida jismoniy shaxslar tomonidan banklarga sotilgan bir oylik valyuta miqdori 514 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich bir oylik pul o‘tkazmalari hajmidan 1,3 barobarga yuqori.
Boshqa misol, joriy yilning yanvar-fevral oylarida jismoniy shaxslar tomonidan banklarga sotilgan va sotib olingan xorijiy valyuta hajmlarining ijobiy tafovuti 409 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. Bu o‘tgan yilning mos davridagi ko‘rsatkichdan 2 barobarga yuqori.
Boshqacha aytganda, aholi tomonidan ikki oyda banklarga sotilgan sof xorijiy valyuta miqdori bir oylik ishlab chiqargan oltinmizdan ham yuqori.
Monetar va makroprudensial choralar, shuningdek, fiskal sohada tartibli siyosatni amalga oshirishga o‘tilishi nafaqat inflyatsiya darajasini, balki iqtisodiyotdagi pul mablag‘larini samarali taqsimlanishi yoki ishlatilishiga olib kelmoqda.
Ya’ni, valyuta bozoridagi aytib o‘tgan ijobiy o‘zgarishlar bizga qo‘shimcha valyuta zahiralarini ishlatish yoki byudjet defitsitini oshirish bo‘yicha zaruriyatni kamaytirmoqda. Shuningdek, aholining milliy valyutadagi muddatli depozitlarining yuqori sur’atlarda oshishi biz qo‘ygan maqsadlarga asta-sekin erishayotganligimizni ko‘rsatadi.
(Misol: aholining banklardagi muddatli omonatlari hajmi 2019 yilda 50 foizga, 2020 yilning yanvar-fevral oylarida 9,4 foizga ortdi)
Qiska muddatda erishilgan ushbu o‘zgarishlarni ham inkor qilishga xaqqimiz yo‘q, aksincha kelgusida ushbu yunalishdagi ishlarimizni yanada kuchaytirishimiz ya’ni monetar, makroprudensial va fiskal choralarni kuchaytirish to‘g‘risida ko‘proq bosh qotirishimiz kerak.
