Размер шрифта: A A A
Цвет сайта: A A A A
19883

O‘zbekiston Respublikasida to‘lov tizimining rivojlanish bosqichlari

Yangilangan sana:  29 Sen 2020, 16:58

Sobiq ittifoq davlatlari orasida eng samarali va jahon talablari darajasida deb hisoblangan respublika to‘lov tizimining rivojlanishi to‘rt bosqichga bo‘linadi:

1-bosqich

1991 yil

Viloyatlar ichida hisob-kitoblar pochta va tashuvchilar orqali yagona hisoblash markazida amalga oshiriladi. Bu jarayon bir haftani tashkil etar edi. Viloyatlararo hisob-kitoblar ham pochta orqali avizo hujjatlari asosida amalga oshirilgan. Bunda mablag‘lar bir mijozning hisobvarag‘idan ikkinchi mijozning hisobvarag‘iga bir oydan ikki oygacha bo‘lgan muddat mobaynida kelib tushar edi.

1992 yil

Markaziy bank Bosh axborotlashtirish markazida banklararo hisob-kitoblarda elektron pochta usuli yaratish ustida ishlandi. Shuningdek bank amaliy ish kunini kompyuterlar vositasida bajarish amaliy dasturini yaratish va ularni banklarda tadbiq etish bo‘yicha ish olib borildi.

1993 yil

Shu yili qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonunini bajarish yuzasidan Markaziy bankda va uning hududiy Bosh boshqarmalarida axborotlashtirish boshqarmasi va bo‘limlari tashkil etildi. Banklararo maxsus ajratilgan aloqa kanallari vazifasida elektron to‘lov tizimini ishga tushirish borasida ish olib borildi. Respublika bank tizimini axborotlashtirish konsepsiyasi ishlab chiqildi.

Sobiq Ittifoq respublikalari bilan o‘zaro hisob-kitoblarni tartibga solish va ularga xizmat ko‘rsatish amaliy dasturi yaratildi. Markaziy bankning hududiy boshqarmalari to‘liq kompyuterlashtirildi. Ya’ni bir paytda respublika elektron to‘lov tizimini zamini yaratila boshlandi. Shu yilning dekabr oyidan boshlab juda qisqa muddat uch oy mobaynida Sobiq Ittifoq respublikalari bilan 1991, 1992 hamda 1993 yillardagi yig‘ilib qolgan o‘zaro hisob-kitoblar, qarzlar hisoblab chiqildi va 1994 yilning mart oyiga kelib bu borada aniq ma’lumotlarga ega bo‘lindi.

1994 yil

18 mart kuni qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining 146-sonli “Bank tizimini takomillashtirish, pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaroriga muvofiq, Markaziy bank tizimida elektron pochtalarni joriy etishni oktabrga qadar tugallash vazifasi yuklatildi. Shuningdek, Qarorda respublika bank kompyuter tizimini yaratish uchun zarur valyuta mablag‘larini ajratish ham ko‘rsatildi.

13 iyul kuni Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaror qabul qilindi. Unga asosan banklar qator soliqlardan ozod qilindi va bo‘shagan mablag‘larni o‘z faoliyatini kompyuterlashtirishga sarflash shart qilib qo‘yildi. Mazkur Qarorlarga binoan tijorat banklarining bo‘limlari kompyuterlashtirila boshlandi va ular elektron to‘lov tizimiga qo‘shib borildi.

Avgust oyi oxiriga kelib mustaqillikning uch yilligi sharafiga elektron to‘lovlar vaqtinchalik Nizomi yaratildi.

Oktabr oyidan boshlab esa elektron pochta respublika bank tizimida ishga tushirildi.

Respublika bank tizimida buxgalteriya hisob-kitoblarni va bank amaliy ish kunini umumiy bir ko‘rinishga keltirish uchun zarur ishlar amalga oshirildi.

Markaziy bank qilingan bu ishlar bilan cheklanib qolmasdan o‘zining mutaxassislari kuchi bilan elektron to‘lov tizimi amaliy dasturini respublika miqiyosida tadbiq etish ustida ham tinimsiz ish olib bordi va 1995 yil uchun zamin yaratdi.


2-bosqich

1995 yil

Aprel oyida Markaziy bank Jahon banki mablag‘lari hisobidan O‘zbekiston Respublikasi banklararo to‘lov tizimini takomillashtirishga yo‘naltirilgan halqaro tanlov tender e’lon qildi.

Markaziy bankda tashkil etilgan elektron to‘lov tizimini yaratish ishchi guruhi o‘tgan yillardan olingan tajribalar va xulosalar, shuningdek jahonning ilg‘or davlatlari yutuqlarini o‘rganish va tahlil qilish asosida elektron to‘lov tizimi texnologiyasini yaratdilar. Eski tizim 19 avgustdan boshlab yangi texnologiya bilan almashtirila boshlandi. Bu paytga kelib Markaziy bank tizimida hisob-kitob markazlari tashkil etildi va tijorat banklariga elektron to‘lov bo‘yicha xizmat ko‘rsatila boshlandi. Yangi texnologiyaga o‘tila borishi sababli yilning oxirigacha respublikada 2 tizim: elektron pochta va elektron to‘lov tizimlari ishlab turdi. Yil oxiriga kelib esa barcha tijorat banklari Markaziy bankning hisob-kitob markazlari, kliring markazlari elektron to‘lov tizimiga qo‘shildi.

1996 yil

Yangi tashkil etilgan hisob-kitob markazlari tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlarini kliring markazlaridan o‘zlariga o‘tkaza boshladilar. Iyul oyiga kelib kliring markazlari butunday qisqartirildi. Shu bilan bir qatorda Markaziy bank Bosh axborotlashtirish markazi mutaxassislari va bank xodimlari to‘lovlarning o‘tishi muddatini yanada qisqartirishni ta’minlash borasida tinmay izlanish olib bordilar. Buning natijasi o‘laroq, yil oxiriga kelib to‘lovlar o‘tishi muddati respublika miqyosida 2 soat, viloyat miqyosida 1 soatni tashkil etdi.

1997 yil

Respublika bank tizimida yangi hisob tizimi rejasiga o‘tilishi tijorat banklari va Markaziy bank to‘lov tizimi tub burilish yasadi. Elektron to‘lov tizimining mavjud amaliy dasturi rivojlantirilib, tizimning katta o‘tkazish qobiliyati va hujjatlarning yuqori tezlikda qayta ishlanishi (hududlararo hisob-kitoblar - 15 daqiqada, bitta hudud ichidagi hisob-kitoblar esa – 3-5 daqiqada) pul mablag‘lari aylanishini jiddiy oshirdi. Bu esa respublika xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining faoliyatiga ijobiy ta’sir etdi, banklarga vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘lardan samarali foydalanish va kredit xavf-xatari darajasini hamda likvidlilik xavf-xatarini tezkorlikda boshqarish imkonini berdi.


3-bosqich

1998 yil

Markaziy bank bilan Jahon banki o‘rtasida 1998 yil dekabr oyida “Respublika moliya sohasini rivojlantirish” uchun zayom ajratish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Bu loyiha besh komponentga bo‘linib, shulardan to‘rtinchi komponent o‘z ichiga quyidagi masalalarni oladi:

  • to‘lov tizimini takomillashtirish;
  • boshqarish uchun axborot tizimini yaratish;
  • bank telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish;
  • axborot tizimi muhofazasini yaratish.

Yuqorida keltirilgan masalalar bo‘yicha tadbirlarni nihoyasiga etkazish 2003 yilning ikkinchi yarmiga mo‘ljallangan bo‘lib, har bir masala bo‘yicha rivojlanish yo‘llari tijorat banklari bilan birgalikda aniqlandi va chet el ekspertlarining xulosalari olindi.


4-bosqich

2002 yil

To‘lovlarni real vaqtda o‘tishini ta’minlash va tijorat banklariga yagona vakillik hisobvarag‘i orqali xizmat ko‘rsatish bo‘yicha texnologiya tanlanib, ushbu bo‘yicha texnik topshiriq, ishlab chiqildi va banklararo to‘lovlarni yagona vakillik hisobvarag‘i orqali o‘tkazish hamda banklarda axborotlashtirilgan axborot tizimini tashkil etish bo‘yicha dastur yaratildi. Tijorat banklarining banklararo to‘lovlarni yagona vakillik hisobvarag‘i orqali amalga oshirish tizimiga o‘tishi 2002 yilning iyun oyidan boshlandi.

To‘lov tizimini takomillashtirish maqsadida xalqaro tender o‘tkazilib, tender g‘olibi bilan mavjud bank telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish loyihasi bo‘yicha shartnoma tuzildi.

Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarni yo‘lga qo‘yish maqsadida to‘lovlarni amalga oshiradigan milliy tizim yaratish konsepsiyasi tavsiyanomalar va sxemalar ishlab chiqildi. Respublikamizda mavjud yirik banklar, xususan TIF Milliy bank, Asaka bank, Sanoatqurilish banki, Xalq banki va Paxta banklarida plastik kartochkalar orqali to‘lovlarni tashkil qilish yo‘lga qo‘yildi.

2003 yil

Tijorat banklarini banklararo to‘lovlarni yagona vakillik hisobvarag‘i orqali amalga oshirish tizimi 2003 yil 8 sentabrda to‘liq ishga tushirildi va barcha banklarda markazlashtirilgan axborot tizimi tashkil etildi. Bu banklarga kundalik to‘lovlar o‘tkazish uchun band bo‘lgan mablag‘larni bir qismini bo‘shashiga va ularni o‘rinli aktivlarga joylashtirishga, bank o‘z filiallarini mavqeini tahlil qilib kerakli chora ko‘rishga, bankning kunlik yagona balansi uning likvidliligini, tavakkalchiliklarini, majburiyatlarni, o‘z kapitalini aniq ifoda etishga imkon beradi.

Shuningdek, Jahon banki krediti hisobiga tuzilgan shartnomaga asosan Bank telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish loyihasini amalga oshirish ishlari bajarilayapti, shuningdek, respublika moliya tuzilmalarini banklararo ma’lumot uzatish tarmog‘iga ulash va o‘zaro ma’lumot almashinuvining elektron tizimini yaratish bo‘yicha ishlar olib borildi.

2004 yil

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 24 sentabrda qabul qilingan “Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 445–sonli Qarori bilan ushbu tizimni kengaytirish borasidagi ilk reja ko‘rsatkichlari, shuningdek to‘lovlarni plastik kartochkalar orqali qabul qilish terminallari bilan jihozlanadigan ob’ektlar ro‘yxati tasdiqlandi. Shu bilan bir qatorda, mazkur qarorga muvofiq mamlakatda Yagona umumrespublika protsessing markazi tashkil etildi. Mazkur qarorga muvofiq, barcha tijorat banklari plastik kartochkalar tizimida ish olib borilishiga zamin yaratildi.

2006–2012 yillar

Barcha tijorat banklarida (DT Xalq bankidan tashqari) yagona balans tizimini joriy etildi. Davlat tijorat Xalq bankida yagona balans texnologiyasiga asoslangan tizimni joriy etish ishlari bosqichma-bosqich olib borilib, 2008 yil 24 noyabrida to‘liq ishga tushirildi. Bundan tashqari, Markaziy bankning Integrallashgan axborot-tahliliy tizimi (IATT) 2009 yil may oyida yaratilib, unda tijorat banklari tomonidan 58 ta talabnoma asosida Markaziy bankning ma’lumotlar omborxonasida ma’lumotlarni jamlash, nazorat qilish, hisobini yuritish, qayta ishlash, shakllantirish va saqlash jarayonlarini avtomatlashtirish ishlari amalga oshirildi. Hozirgi kunda IATT tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Integrallashgan avtomatlashtirilgan bank tizimi, Kredit axboroti milliy instituti axborot tizimi, Yagona vakillik hisobvaraqlar hisob-kitob markazi, Elektron hujjat aylanishi tizimi, bank tizimi ma’lumotlar bazalari kiritilgan va ma’lumotlar omborxonasi tashkil etilgan bo‘lib, ayni paytda mazkur tizimlarni takomillashtirish ishlari olib borilmoqda.

2013–2014 yillar Markaziy bankning Kliring tizimi bo‘yicha ma’lumot

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 27 iyundagi “O‘zbekiston Respublikasining milliy axborot-kommunikatsiya tizimlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1989-sonli qarori bilan respublika “Elektron hukumat” tizimining kompleks axborot tizimlari tarkibiga Markaziy bankning “Chakana to‘lovlarni real vaqt rejimida amalga oshirish kliring tizimini yaratish hamda xizmat ko‘rsatuvchilarning billing tizimi bilan integrallash” loyihasi ham kiritilgan bo‘lib, mazkur Kliring tizimi amaliyotga tatbiq etildi.

Ushbu tizimni yaratishdan maqsad unga tijorat banklari filiallari, kassalari va O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi qoshidagi Yagona umumrespublika Protsessing markazini ulagan holda, jismoniy shaxslarga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni, shuningdek kommunal xizmatlar va mobil aloqa operatorlari uchun to‘lovlarni real vaqt rejimida amalga oshirish imkoniyatini yaratishdan iborat. Shuningdek, mazkur tizim mijozlarga kunu-tun bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko‘rsatish va bank infokiosklari orqali ishlash imkoniyatini berdi.

Kliring tizimi bilan Davlat soliq qo‘mitasi axborot tizimi, shuningdek, “O‘zbekenergo” DAK hamda “O‘ztransgaz” AKning billing tizimlari integratsiya qilingan holda soliq va boshqa majburiy to‘lovlar hamda elektr energiyasi va gaz iste’moli to‘lovlarini real vaqt rejimida amalga oshirish imkoniyati yaratildi.

Shu bilan birga, “O‘zkart” banklararo chakana to‘lov tizimi faoliyatini tartibga solish va uning faoliyatini samarali tashkil etish maqsadida, Markaziy bank huzuridagi Axborotlashtirish Bosh markazida “Banklararo universal netting axborot tizimi” dasturiy majmuasi ishga tushirilishi munosabati bilan “O‘zkart” tizimida Hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi bank vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankining Banklararo hisob-kitob markazidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Hisob-kitoblar markaziga o‘tkaziladi. Bunda o‘zaro majburiyatlar bo‘yicha hisob-kitoblar tijorat banklarining Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshirilib, tizim xarajatlarini kamayishiga olib keladi va tijorat banklari o‘z mablag‘laridan samarali foydalanishlariga imkon beradi.

Xulosa qilib aytganda, chakana to‘lovlarni real vaqt rejimida amalga oshirish Kliring tizimi PQ-1989-sonli qarori bilan belgilangan muddatlarda ishga tushirilgan bo‘lib, hozirgi vaqtda bank tizimi tomonidan ushbu axborot tizimini takomillashtirish va joriy qilish doirasini kengaytirish ishlari olib borilmoqda.

2015-2019 yillar

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentabrdagi “Milliy to‘lov tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–3945-sonli qaroriga asosan Milliy banklararo protsessing markazi 2018 yilning IV-choragida tashkil etildi va “Humo” to‘lov tizimi 2019 yilning I-choragidan boshlab ishga tushirildi.

Mazkur chakana to‘lov tizimining ishga tushirilishi bank kartalariga asoslangan chakana to‘lov xizmatlarini ko‘rsatish sohasida raqobat muhitining shakllanishiga, iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblar ko‘lamining sezilarli darajada oshishiga hamda bank kartalariga asoslangan chakana to‘lov tizimlari faoliyati bilan bog‘liq xatarlarning kamayishiga xizmat qiladi.

2019 yil davomida xo‘jalik sub’yektlarining to‘lovlarini tunu kun (24/7) rejimida o‘tkazilishiga shart-sharoit yaratish maqsadida 2019 yil davomida Markaziy bank huzurida xalqaro talablarga mos keladigan Ma’lumotlarni qayta ishlash markazini yaratish bo‘yicha keng qamrovli tayyorgarlik ishlari olib borildi. To‘lovlarning 24/7 rejimida o‘tkazilishini ta’minlovchi yangi Tezkor to‘lovlar tizimini joriy qilish yuzasidan pilot loyihasini amalga oshirish ishlari boshlandi.

Mazkur Tezkor to‘lovlar tizimi 2020 yilning I-choragida ishga tushirilgan bo‘lib, unga barcha tijorat banklarining ulanishi ta’minlandi. Buning natijasida masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlaridan foydalanuvchi korxona va tashkilotlar ham xuddi aholi kabi o‘z to‘lovlarini tunu kun real vaqt rejimida, ya’ni tijorat banklari filial va shaxobchalari ish vaqtidan tashqari va dam olish kunlari ham amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

To‘lov tizimini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar bilan bir qatorda, uning me’yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirishga ham alohida e’tibor qaratildi. Bu borada xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribasini, xalqaro me’yor va qoidalarni chuqur o‘rganish asosida O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni ishlab chiqildi va 2019 yil 1 noyabrda tasdiqlandi.

Ushbu Qonun to‘lovlar va to‘lov tizimlari sohasida yagona axborot va huquqiy muhitni yaratish, Markaziy bank tomonidan to‘lov xizmatlari bozorini, to‘lov tizimlarining faoliyat yuritishini, to‘lov tizimlari operatorlari va to‘lov xizmatlarini ko‘rsatuvchilarning faoliyatini samarali tartibga solish, to‘lov xizmatlarining ommabopligi va shaffofligini oshirish, shuningdek, elektron pullar sohasidagi munosabatlarni va elektron pullar tizimi ishtirokchilari faoliyatini tartibga solish borasida me’yoriy-huquqiy baza bo‘lib xizmat qiladi.

Bank depozitorlari milliy axborotlar bazasida ro‘yxatga olingan mijozlar va ular hisobvaraqlarining soni bo‘yicha 1 yanvar holatiga ma’lumot


USD = 12780.14
+11.84
EUR = 13980.20
+19.34
RUB = 133.11
+1.96
GBP = 16704.92
+6.54
JPY = 85.80
+0.04
CHF = 14903.95
+53.64
CNY = 1808.37
+3.61
Barcha valyutalar
Online доступ к общедоступным информационным ресурсам ЦБ РУз в сети Интернет, с возможностью просматривать и получать обновленную информацию, в том числе сведения о курсах валют.
Belgilangan matnni tinglash uchun quyidagi tugmani bosing Powered by X