Hurmatli Rais va Senat a’zolari!
Markaziy bankning 2017 yilgi faoliyati to‘g‘risidagi hisoboti va xalqaro auditorlik agentligining xulosasi kuni kecha Oliy Majlis Senatining Byudjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qo‘mitasida atroflicha va batafsil muhokama qilindi.
Shu sababli, bugungi yalpi majlisda Markaziy bank va umuman bank tizimining 2017 yildagi faoliyati natijalariga qisqacha to‘xtalib o‘tmoqchiman.
Eng avvalo, shuni qayd etish lozimki, hisobot yilida
pul-kredit siyosati,
iqtisodiyotda yuqori inflyatsiya bosimi,
faol tarkibiy o‘zgarishlar,
xususan valyuta siyosati va tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish sharoitlarida amalga oshirildi.
Bunda, asosiy e’tibor, pul-kredit instrumentlaridan samarali foydalanish orqali iqtisodiyotdagi narxlar o‘sish sur’atlarini pasaytirish, hamda valyuta kursining kuchli devalvatsiyasi bilan bog‘liq inflyatsiya xatarlarini oldini olishga qaratildi.
Xususan, 2017 yilning birinchi yarmida iqtisodiyotdagi inflyatsiya bosimini pasaytirish va pul massasining o‘sishini cheklash maqsadida:
banklarning kapitallashuv darajasi va likvidliligiga qo‘yilgan talablar yanada kuchaytirildi;
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi 9 foizdan 14 foizgacha oshirildi.
Bank tizimi likvidliligini samarali muvofiqlashtirish maqsadida 2017 yilning ikkinchi yarmidan boshlab, Markaziy bank tomonidan banklarga xorijiy valyutani garovga olgan holda kreditlar va “svop” operatsiyalari orqali likvidlik berish amaliyotlari joriy etildi.
Ta’kidlash joizki, ushbu qayta moliyalash kreditlari bank tizimi likvidliligini boshqarish va to‘lov tizimining barqarorligini saqlash bilan bir qatorda, foiz instrumentlarining transmission, ya’ni ta’sir kanalining samaradorligini oshirdi.
Ushbu amaliyot, eng avvalambor, banklararo pul bozoridagi va tijorat banklaridagi foiz stavkalariga, hamda pul agregatlari dinamikasiga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirdi.
Mazkur chora-tadbirlar pul massasining o‘sish sur’atlarini pasaytirish hamda monetar omillarning ichki narxlar darajasiga salbiy ta’sirini kamaytirish imkonini berdi.
Yilning birinchi yarmida pul massasi hajmi qariyb 20 foizga oshgan bo‘lsa, yilning ikkinchi yarmida yuqorida qayd etilgan tadbirlar ta’sirida pul massasi hajmi qariyb 4 foizga qisqardi.
Pul massasi strukturasida ham ijobiy o‘zgarishlarga erishildi.
Xususan, 2017 yilning ikkinchi yarmida jami pul massasida naqd pullarning ulushi 30 foizdan 26,5 foizgacha pasaydi;
Inflyatsiya darajasi hisobot yilida tashqi savdo, narxlar va tariflarning erkinlashtirilishi ta’sirida 14,4 foizni tashkil etdi.
Hurmatli Senat a’zolari!
2017 yilda Prezidentimizning “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoniga asosan valyuta bozorini erkinlashtirish borasida amalga oshirilgan kompleks chora-tadbirlar shubhasiz iqtisodiy islohotlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi.
Mazkur Farmonga muvofiq, 2017 yilning sentabr oyidan boshlab:
milliy valyuta almashuv kursini bozor mexanizmlariga, ya’ni valyuta bozoridagi talab va taklifga asosan belgilash tartibi joriy qilindi;
tovarlar importi, kreditlarni qaytarish va boshqa joriy xalqaro operatsiyalar uchun valyuta mablag‘larini cheklovsiz sotib olish imkoni yaratildi;
barcha eksportyorlarga xorijiy valyutadagi tushumlarini erkin tasarruf etish huquqi berildi;
aholi tomonidan xorijiy valyutani sotib olishi va ishlatishi bo‘yicha sun’iy cheklovlar olib tashlandi;
eksport bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar va fermer xo‘jaliklariga o‘z bank hisobraqamlaridagi xorijiy valyutalarini naqd ko‘rinishida olish huquqi berildi.
Shuningdek, tijorat banklari tomonidan mijozlar uchun:
chet elga pul jo‘natmalarini amalga oshirishda jismoniy shaxslarning so‘m mablag‘larini xorijiy valyutaga avtomatik tarzda konvertatsiya qilish;
konversion kartalar orqali internet-to‘lovlarni amalga oshirish bo‘yicha yangi qulay xizmat turlari joriy etildi.
Aholiga valyuta mablag‘laridan foydalanishda qulayliklar yaratish maqsadida:
naqd xorijiy valyutani chet elga olib chiqish miqdori 2 mingdan 5 ming dollargacha oshirildi;
5 ming dollardan ortiq naqd xorijiy valyutani chet elga olib chiqish uchun ruxsatnomalarning Markaziy bank hududiy Bosh boshqarmalari tomonidan berilishi joriy qilindi.
Ta’kidlash joizki, valyuta siyosatining erkinlashtirilishi rasmiy valyuta bozoridagi operatsiyalar hajmini ham keskin oshishiga imkon yaratdi.
Xususan, 2017 yil yakuni bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan xorijiy valyutani xarid qilish hajmi 2016 yilga nisbatan qariyb 1,7 barobarga ko‘payib, 7,3 mlrd. dollarni, xorijiy valyutani sotish hajmi esa, 3,3 barobarga oshgan holda 5,1 mlrd. dollarni tashkil qildi.
2017 yil yakuni bo‘yicha ayirboshlash shoxobchalari orqali aholidan sotib olingan valyuta hajmi 862 mln. dollarni tashkil etdi.
(Aholiga sotilgan chet el valyutasi hajmi - 185 mln. dollar).
Eng asosiysi, “norasmiy” valyuta bozoridagi operatsiyalar katta qismini bank aylanmasiga jalb qilishga
va milliy valyuta almashuv kursining barqarorlashuviga erishildi.
So‘mning AQSh dollariga nisbatan kursi 8050 - 8140 so‘m oralig‘ida bo‘ldi.
(01.01.2017y.ga – 3231,48 so‘m , 01.09.2017 y.ga – 4210,35 so‘m).
Hisobot yili yakuni bo‘yicha mamlakatimizning sof oltin-valyuta zaxiralari hajmi 5,5 foizga oshib, 26,6 mlrd. dollarni tashkil qildi.
Hurmatli Senat a’zolari!
Hisobot yilida Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pul tarkibini optimallashtirish hamda iqtisodiyotdagi naqd pulga bo‘lgan talabni qondirish borasida ham muayyan ishlar amalga oshirildi.
Jumladan, ish haqi, pensiyalar va boshqa birinchi darajali to‘lovlarning o‘z vaqtida naqd pul mablag‘lari bilan ta’minlanishiga erishildi.
Muomaladagi naqd pul tarkibini optimallashtirish maqsadida 10000 (o‘n ming) so‘mlik va 50000 (ellik ming) so‘mlik banknotlar muomalaga chiqarildi, hamda ularning naqd pul hajmidagi ulushi qariyb 40 foizga yetkazildi.
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar:
naqd pullarning banklar orqali aylanishini 3,6 barobarga oshishiga zamin bo‘ldi, iqtisodiyotdagi naqd pulga bo‘lgan talabning banklarga tushayotgan naqd pul mablag‘lari hisobiga to‘liq qondirishga shart-sharoitlar yaratdi.
Eng asosiysi, so‘nggi yillarda respublikamizda naqd pul ta’minoti borasida shakllangan “nosog‘lom” vaziyatga deyarli to‘liq barham berildi.
Hurmatli Senat a’zolari!
Hisobot yilida kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish borasidagi ishlar ham davom ettirildi.
Xususan, 2017 yilning iyul-avgust oylarida barcha tijorat banklarining likvidlilik holati va moliyaviy barqarorligi stress-testdan o‘tkazildi.
Stress-test natijalaridan kelib chiqib, banklarning kapitallashuv darajasi va likvidliligiga qo‘yilgan talablar yanada kuchaytirildi.
Jumladan:
to‘lovlarning o‘z vaqtida o‘tkazilishini ta’minlash maqsadida 15 foiz miqdoridagi yangi lahzalik likvidlilik koeffitsiyenti joriy etildi;
Bank kapitali yetarlilik me’yori 11,5 foizdan 12,5 foizgacha oshirildi;
Banklar ustav kapitalining eng kam miqdori 100 mlrd. so‘m etib belgilandi;
tijorat banklariga barcha bank faoliyati turlari bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi yagona litsenziya berish tartibi joriy etildi.
Shuningdek, mikrokredit tashkilotlari uchun ustav fondining eng kam miqdori 2,0 mlrd. so‘m, lombardlar uchun esa 500 mln. so‘m miqdorda belgilandi.
Nobank kredit tashkilotlari moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida ularga nisbatan qo‘llaniladigan iqtisodiy normativlar takomillashtirildi.
Markaziy bank to‘g‘risidagi Qonunning 51-moddasida belgilangan nazorat vazifalaridan kelib chiqib, 2017 yil davomida:
“Sanoatqurilishbank, Asaka bank, Xalq banki, Mikrokreditbank, Aloqabank va Ipak yo‘li bankining faoliyati kompleks inspeksiyadan o‘tkazildi;
banklar faoliyatining alohida masalalari bo‘yicha 1 300 dan ortiq tekshirishlar o‘tkazildi;
amaldagi me’yoriy hujjatlar talablarini bajarmagan banklarga nisbatan 165 ta holat bo‘yicha 8,3 mlrd. so‘m miqdorida jarima choralari qo‘llanildi;
1 ta lombardning faoliyati tugatildi;
2 ta mikrokredit tashkilotining aktiv operatsiyalari amaliyoti 3 oyga to‘xtatildi;
12 ta mikrokredit tashkiloti va 18 ta lombardga nisbatan jami 217 mln. so‘m miqdorda jarima sanksiyalari qo‘llanildi;
aniqlangan kamchiliklar yuzasidan kredit tashkilotlariga tegishli ko‘rsatma va ogohlantirish xatlari yuborilib, xato va kamchiliklarni bartaraf etilishi nazoratga olindi.
Shu bilan birga, bank xizmatlari bo‘yicha tariflarni optimallashtirish maqsadida:
63 ta xizmat turlarini bepul amalga oshirilishi joriy qilindi;
86 ta xizmat turlari bo‘yicha tariflar 15 foizdan 95 foizgacha arzonlashtirildi;
xorijiy valyutada o‘rnatilgan 7 ta xizmat tariflari milliy valyutaga o‘tkazildi.
Hurmatli Senat a’zolari!
2017 yilda bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va likvidliligini ta’minlash hamda resurs bazasini mustahkamlash borasida ham bir qator tadbirlar amalga oshirildi.
Natijada:
bank tizimining jami kapitali 2016 yilga nisbatan 2,3 barobarga ko‘payib, 20,7 trln. so‘mga yetdi;
banklar kapitalining yetarlilik darajasi 14,7 foizdan 18,8 foizgacha (minimal talab 12,5 foiz) oshdi.
2017 yil davomida tijorat banklari tomonidan jalb qilingan depozitlar hajmi 61 foizga o‘sib, qariyb 59 trln. so‘mni tashkil qildi.
Banklar kapitali va depozitlarining yuqori sur’atlarda o‘sishi, o‘z navbatida, bank aktivlari hajmining ko‘payishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
2017 yilda tijorat banklarining jami aktivlari qariyb 2 barobarga o‘sib, 167 trln. so‘mni tashkil etdi.
Banklarning iqtisodiyotning real sektoriga yo‘naltirgan kredit qo‘yilmalari hajmi 2,1 barobarga ko‘payib, 2018 yilning 1 yanvar holatiga 110 trln. so‘mdan oshdi.
Kredit qo‘yilmalarining YaIMga nisbati esa 2016 yilda 26,4 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2017 yil yakuni bo‘yicha 44,4 foizga yetdi.
Jami kredit qo‘yilmalarining:
41 foizi - sanoat sohasiga;
14,7 foizi - transport va aloqa sohasiga;
4,7 foizi - xizmat ko‘rsatish sohasiga;
4,3 foizi - qishloq xo‘jaligiga;
3,1 foizi - qurilish sohasiga;
hamda 12,3 foizi jismoniy shaxslarga ajratilgan iste’mol va ipoteka kreditlari hissasiga to‘g‘ri keladi.
Hisobot yilida iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnik qayta jihozlash maqsadlariga ajratilgan investitsiyaviy kreditlar 1,3 barobarga ko‘paydi (16,1 trln. so‘m).
Investitsiyaviy kreditlarning 39 foizi - sanoat sohasiga,
13 foizi - qishloq xo‘jaligi sohasiga,
10 foizi - transport va aloqa sohasiga
hamda 7,8 foizi - xizmat ko‘rsatish sohasiga yo‘naltirildi.
Prezidentimiz tomonidan hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasida belgilab berilgan 635 ta yirik investitsiya loyihalarni moliyalashtirishga 7,3 trln. so‘m,
13 mingga yaqin kichik loyihalarni moliyalashtirishga 8 trln. so‘m miqdorida kreditlar berildi.
Qishloq joylarda namunaviy loyihalar bo‘yicha uy-joylar qurish uchun 1,8 trln. so‘m;
shaharlarda ko‘p qavatli arzon uy-joylarni qurish uchun 4,2 trln. so‘m;
ko‘p qavatli uy-joylarni ta’mirlash maqsadlariga qariyb 593 mlrd. so‘mlik kreditlar ajratildi.
Hurmatli Senat a’zolari!
Alohida qayd etish lozimki, 2017 yilda ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan kreditlar hajmining o‘sishi barqaror bo‘ldi.
Ushbu sohaga ajratilgan kreditlar 19,6 trln. so‘mni, mikrokreditlar hajmi esa 4,0 trln. so‘mni tashkil etdi. Xususan:
- xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishga 3,6 trln. so‘m,
- oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga 490 mlrd. so‘m;
- ayollarning tadbirkorlik loyihalarini moliyalashtirishga 2,8 trln. so‘mlik kreditlar ajratildi.
Kichik biznes sub’ektlarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun xalqaro moliya institutlarining 415 mln. dollari miqdoridagi yoki 2016 yilga nisbatan 2 barobar ko‘p imtiyozli kreditlari o‘zlashtirildi.
Hurmatli Rais!
Ruhsatingiz bilan 2018 yilda bank tizimida amalga oshiriladigan ishlarga kengroq to‘xtalib, ularning mazmun-mohiyatini hurmatli Senat a’zolari orqali xalqimizga yetkazmoqchimiz.
Xususan, pul-kredit sohasida:
2018 yilda kutilayotgan yalpi ichki mahsulot hajmining 5,9 foizlik real o‘sish sur’atlaridan hamda inflyatsiyaning 12,4 – 13,4 foiz oralig‘idagi darajasidan kelib chiqib, pul massasining yillik o‘sishini 12-14 foiz doirasida ushlab turish choralari ko‘riladi.
Xalqaro tajribadan kelib chiqqan holda majburiy zaxiralash talablari va tartibi, va banklararo pul bozori yanada takomillashtiriladi.
Shuningdek, Hukumat bilan birgalikda inflyatsiyaga ta’sir etuvchi omillarni keskin qisqartirish bo‘yicha tegishli tadbirlar davom ettiriladi.
Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish borasida valyuta siyosati, eng avvalo, oltin-valyuta zaxiralarining neytralligini ta’minlagan holda, Markaziy bankning valyuta bozoridagi ishtiroki iqtisodiyotdagi ortiqcha pul massasi va likvidlikni sterilizatsiya qilish (qaytarib olish) bilan cheklanadi.
Mazkur yondashuv mohiyatan erkin almashuv kursi mezonlariga mos bo‘lib, valyuta kursining bozordagi talab va taklifga asosan shakllanishiga, hamda inflyatsiya bosimlarini pasaytirishga xizmat qiladi.
Aholiga valyuta mablag‘laridan foydalanishda qo‘shimcha qulayliklar yaratish maqsadida xalqaro “konversion” to‘lov kartalaridagi xorijiy valyutani:
naqd shaklda yechib olish mexanizmi, va muddatli omonatlarga o‘tkazish imkonini beruvchi masofadan boshqarish tizimlari joriy qilinadi.
Mahalliy to‘lov tizimlarini xalqaro to‘lov tizimlariga integratsiyalash ishlari yakuniga yetkaziladi.
Bu bilan, chet el fuqarolarini o‘zlarining xalqaro to‘lov kartalari yordamida ichki bozorimizda to‘lov terminallari orqali erkin hisob-kitoblar qilishiga tegishli sharoit yaratiladi.
Hurmatli Senat a’zolari!
2018 yilda bank tizimidagi islohotlarning navbatdagi bosqichida asosiy e’tibor:
Prezidentimizning bank xizmatlari ommabopligi va moliyaviy ochiqlik darajasini oshirish hamda iste’molchilar xuquqlarini himoya qilish, ya’ni, banklar va mijozlar o‘rtasidagi munosabatlarga zamonaviy yangicha shakl berish va sifat o‘zgarishlarini amalga oshirish borasida belgilab bergan vazifalari ijrosiga qaratiladi.
“Bank xizmatlarining ommabopligi” deganda shuni qayd etish lozimki, mazkur tushuncha aholining bank xizmatlaridan samarali foydalanish imkoniyati darajasini anglatadi.
“Samarali foydalanish imkoniyati” esa mijozlar uchun narxi maqbul va bank uchun iqtisodiy o‘zini oqlaydigan xizmat turlarini aholi va tadbirkorlarga qulay shartlarda taklif etilishi bilan belgilanadi.
Bank tizimida bank-mijoz munosabatlariga tub sifat o‘zgarishlarni kiritish maqsadida:
2018 yilning 1 iyulidan boshlab mijozlarning banklarga ruxsatnomalar va shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarsiz kirib-chiqishi, hamda mijozlarga ko‘rsatilayotgan bank xizmatlari to‘g‘risida dastlabki maslahatlar berish tizimi joriy qilinadi.
Ushbu maqsadda, barcha banklar va ularning filiallarini “front” va “bek” ofis hududlariga, “front” ofislar esa, o‘z navbatida, aholi va yuridik shaxslarga alohida xizmat ko‘rsatuvchi sektorlarga ajratiladi.
Aholi va tadbirkorlik sub’ektlarini bank xizmatlari bilan qamrab olish darajasini yanada oshirish borasida, ushbu xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlardan kelib chiqib, respublikamiz hududlarida qo‘shimcha ravishda:
23 ta bank filiallari va 93 ta mini-bank;
turizm bilan bog‘liq hududlarda kechayu-kunduz ishlovchi 367 ta ko‘p funksiyali avtomatlashtirilgan o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish bank shahobchalarini tashkil etish;
hamda 1045 ta bankomatlar o‘rnatish rejalashtirilgan.
Shuningdek, chakana elektron to‘lov tizimini eng so‘nggi texnologiyalar va standartlarga asosan rivojlantirish va xavfsizligini yanada kuchaytirish, zamonaviy raqamli axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan qulay to‘lov xizmatlarini keng joriy qilish maqsadlarida, Markaziy bank qoshida Banklararo milliy protsessing markazini tashkil etish rejalashtirilmoqda.
Bundan tashqari, ilg‘or xalqaro tajribani o‘rganish asosida aholiga chakana bank kreditlarini ajratish ko‘lamini kengaytirish choralari ko‘riladi.
Xususan, tijorat banklariga ham aholiga mikroqarzlar ajratish amaliyotiga ruxsat beriladi, hamda ushbu kreditlar bo‘yicha undiriladigan foizlar va boshqa to‘lovlar umumiy summasining mikroqarz miqdorining 50 foizidan oshishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Shuningdek, banklarda kredit ajratish jarayonini takomillashtirish va tezlashtirish maqsadida:
hududlardagi bank filiallarning mustaqil qaror qabul qilish bo‘yicha huquqlari kengaytiriladi;
kredit ajratish bo‘yicha arizalarni ko‘rib chiqish va qarorlar qabul qilish amaliyoti shaffofligini keskin oshirish choralari ko‘riladi.
Kredit olish yuzasidan murojaat qilgan sub’ektlarning kreditga layoqatlilik darajasini baholashning zamonaviy skoring tahlili modeli joriy qilinadi.
Skoring tahlili modeli potensial qarz oluvchilarga oid ma’lumotlarni maxsus dasturiy ta’minot yordamida tahlil qilish tizimi bo‘lib, ularning kreditga layoqatlilik darajasini baholash muddatlarini keskin qisqartirish imkonini beradi.
Prezidentimizning ushbu “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori talablarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishini ta’minlash maqsadida, har bir tijorat banki hamda hududlar qirqimida “yo‘l xaritalari” ishlab chiqildi va ijrosi nazoratga olindi.
Hurmatli Senat a’zolari!
Yuqorida qayd etilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqib, hamda ilg‘or xalqaro tajriba va umume’tirof etilgan me’yorlar va standartlarni chuqur o‘rganish asosida, “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonunlarning yangi tahrirdagi loyihalari ishlab chiqiladi.
E’tiboringiz uchun raxmat!
